Với giá gạo XK cao như vậy nên giá bán lúa lương thực cũng tăng từ giá 2.500đ/kg những năm 2002, nay đã lên hơn 6.000đồng/kg. Với lợi nhuận thu được trong các năm gần đây, kích thích nông dân (ND) tìm giống mới, sẵn sàng mua giống với giá cao để có thể tăng NS, chất lượng (CL) và cuối cùng tăng lợi nhuận thu được. Từ nhu cầu của ND tìm giống mới, có NS cao, CL tốt, đã kích thích các nhà chọn tạo giống tìm ra các giống thỏa mãn nhu cầu của SX. Tuy nhiên trước đây, Ngân sách nhà nước cấp toàn bộ kinh phí cho các Viện, Trường để lai tạo, chọn lọc và kết hợp với các địa phương khảo nghiệm nhằm tìm ra các giống thích nghi rộng, phù hợp với từng vùng SX và không hề tính toán đến việc thu hồi chi phí bù đắp cho hoạt động của mình. Hiện nay, sau khi Chính phủ có Nghị định 115/2005/NĐ-CP, nhà nước không còn bao cấp cho các Viện Trường nữa. Như vậy bản quyền tác giả là bước đi tất yếu trong nền kinh tế thị trường nhằm có thể tồn tại và phát triển bền vững. 

          Hòa nhập thị trường giống lúa, năm 2010, Viện Lúa ĐBSCL đã bắt đầu bán bản quyền giống lúa mới. Theo thông tin từ báo chí thì các giống được bán là các giống đang SX phổ biến trong vùng như: OMCS 2000, OM 2514, OM 2517, OM 5451 (Cty CP Bảo vệ TV An Giang mua); OM 6600, OM 4488 (Cty CP Miền Nam mua); OM 5953 (Cty CPGiống CT miền Nam mua). Ngoài ra một số giống phổ biến như OM 4900, OM 6162,…Viện Lúa ĐBSCL sẽ thu tiền nhượng quyền sử dụng với giá khoảng 200 đồng/kg. Như vậy trong điều kiện vùng ĐBSCL các đơn vị SX và cung ứng giống lúa đều là các Trung tâm Giống hoặc TT Khuyến nông (Long An) sẽ tham gia SX và cung ứng giống như thế nào?

          Thị trường giống lúa vùng ĐBSCL nói chung còn sơ khai, phần lớn ND vẫn còn tự để giống vụ trước sạ vụ sau, hoặc trao đổi giống qua lại trong phạm vi xóm, làng hoặc thực hiện chủ trương mỗi gia đình để lại một ít diện tích để tự nhân giống lúa cho mình SX vụ sau hoặc một số hộ nhân giống XN2, bán lại cho các hộ trong khu vực với giá cao hơn giá lương thực một ít lấy một phần chênh lệch nhỏ giữa lúa thịt và lúa giống. Với thực trạng như vậy, việc mua bản quyền giống lúa chỉ có thể là các công ty kinh doanh giống. Theo quy luật cung cầu, với chức năng kinh doanh, các cty này đầu tư mua các giống lúa đã có tên tuổi trên thị trường, sau đó khai thác tối đa bằng mọi cách (tối ưu hóa lợi nhuận) miễn thị trường chấp nhận để có thể thu lại số vốn đã đầu tư mà không bị hạn chế bởi ý chí chủ quan của các nhà lãnh đạo. Đây cũng là động lực thúc đẩy để các nhà nghiên cứu chọn tạo giống phát triển ra nhiều giống NS cao và chất lượng hơn nữa. Tuy nhiên các đơn vị SX & cung ứng giống trong vùng ĐBSCL toàn bộ là các Trung Tâm Giống (TTG) hoặc một số tỉnh giao Trung Tâm Khuyến Nông thực hiện. Các TT này hoạt động theo phương thức sự nghiệp có thu, một phần kinh phí nhà nước cấp, phần còn lại tự cung ứng sản phẩm giống để nuôi bộ máy nhân sự của đơn vị. Như vậy các TT này không thể có đủ kinh phí mua bản quyền giống và nếu Ngân Sách nhà nước cấp tiền mua thì những rào cản pháp lý của một đơn vị sự nghiệp mang tính phục vụ cho SX nông nghiệp sẽ không cho phép khai thác hiệu quả như các Cty kinh doanh được.  

          Như ta biết, một giống mới chọn tạo ra, muốn bảo hộ bản quyền giống chỉ cần tổ chức khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định (DUS) nhưng để một giống mới được mọi người biết, có giá trị rộng khắp toàn vùng thì phải thực hiện nhiều giai đoạn. Có thể tóm tắt các giai đoạn như sau:

·        Tác giả thực hiện các giai đoạn:

     Lai Tạo ---> Chọn Lọc --> K.Nghiệm DUS  + K.Nghiệm QG -->Giống Bảo Hộ

·        Các đơn vị SX giống các tỉnh thực hiện các giai đoạn:

    K.NCB (2 vụ ) --> K.NSX (2 vụ)--> N.Giống SNC --> N. giống NC -->N.Giống XN

          Như vậy để một giống được công nhận giống QG, được bảo hộ và được ND biết đến giá trị, chấp nhận đưa vào SX, ngoài sự đầu tư của tác giả, phải có sự góp công sức của các đơn vị làm giống tại các địa phương trong nhiều vụ, nhiều năm. Do đó để công bằng giữa đơn vị SX giống tại các tỉnh (các đơn vị có tham gia KN) thì tác giả giống phải có những đặc quyền nhất định trong việc nhân giống đó trong tỉnh mình sao cho ND có thể hưởng lợi qua việc sử dụng giống đó trong SX. Có như vậy thì mối quan hệ giữa tác giả giống và các đơn vị làm giống tại các địa phương mới phát triển ổn định và bền vững trên cơ sở cùng có lợi. Ngoài ra theo Điều 28, NĐ104/2006/NĐ-CP V/v bảo hộ giống cây trồng thì có một số ngoại lệ miễn trừ đối với quyền tác giả giống như việc sử dụng giống không vì mục đích kinh doanh. Trong khi đó các TTG các tỉnh hiện nay là các đơn vị sự nghiệp có thu, hoạt động mang tính phục vụ là chính nên có thể được miễn trừ chi phí nhượng quyền sử dụng các giống mới được bảo hộ. Trong trường hợp các đơn vị NC chọn tạo giống mới không chia sẽ quyền sử dụng giống mới trong một thời gian, mùa vụ nhất định thì các cơ quan làm giống tại địa phương phải xem xét lại có nên làm những công đoạn khảo nghiệm CB, KNSX, nhân giống SNC,…Và như thế sẽ khó cho ND chọn giống nào phù hợp với vùng mình để SX. Mặt khác, các giống mới cũng sẽ chậm được biêt đến vì không được KNCB, KNSX rộng khắp như trước đây, từ đó khó có cơ sở để biết giá trị của một giống mới.   

          Để thích ứng với cơ chế thị trường và vấn đề bản quyền sử dụng giống mới, từng bước chủ động giống trong SX của địa phương mình, TTG các tỉnh phải xem xét phương thức hoạt động của mình, nên chăng chuẩn bị điều kiện để chuyển mình thành một đơn vị kinh doanh? Vấn đề này cần có chủ trương của lãnh đạo Bộ chuyên ngành và lãnh đạo tỉnh. Trước mắt các TTG phải đầu tư nhân lực, cơ sở vật chất để từng bước tham gia nghiên cứu, chọn tạo giống mới. Hiện nay TTG kiên Giang đã đưa ra 12 giống mới với thương hiệu là GKG1, GKG2,…sắp tới sẽ liên kết với một số đơn vị để khảo nghiệm CB. Khi  TTG các tỉnh có sở hữu một số giống mới thì có thể chia sẽ bản quyền sử dụng với nhau góp phần giúp ND SX hiệu quả hơn.

          Tóm lại bảo hộ giống mới là vấn đề cần thiết để thị trường giống phát triển và đa dạng hóa nguồn gen lúa trong tương lai, đồng thời tạo điều kiện kích thích các nhà chọn tạo giống có nguồn thu nhằm tiếp tục tái SX, phát triển mở rộng, đưa ra nhiều giống mới NS cao hơn, chất lượng tốt hơn. Tuy nhiên phải xác lập lại mối quan hệ giữa các đơn vị nghiên cứu chọn tạo giống và các đơn vị SX và cung ứng giống tại địa phương sao cho quyền lợi mỗi bên được cân đối hài hòa. Có thể tác giả giống xem xét không thu tiền sử dụng giống mới từ lúc KNCB đến nhân giống NC. Vì giai đoạn này thậm chí các đơn vị làm giống tại địa phương phải giới thiệu, quảng bá và thậm chí hỗ trợ giá giống NC cho ND có điều kiện đưa giống mới vào SX giống XN. Tác giả sẽ thu phí sử dụng giống mới khi các giống XN được bán trên thị trường.  

                                                     TS. Nguyễn Trung Tiền